اختلاف زبان‌ها در جهان ما، یک واقعیت است، واقعیتی شبیه اختلاف ساعت میان کشورها، که باید پذیرفته آید و مدیریت شود. همان‌طور که افراد زیادی در سراسر جهان علاقه‌مند به آموختن زبانی غیر از زبان مادری خودند و گاه حتّی ناچار از آن‌اند، دولت‌ها و ملّت‌ها نیز، در مقیاس کلان، تلاش می‌کنند تا زبان ملّی خود را به دیگر ملّت‌ها بیاموزند و زبان آنان را یاد بگیرند.
گزاف نیست اگر گفته شود در جهان امروز یکی از نشانه‌های اقتدار در هر کشور میزان گستردگی زبان ملّی آن کشور در خارج از مرزهای آن است. هر چه شمار خارجیانی که زبان یک ملّت را می‌دانند و به آن سخن می‌گویند بیشتر باشد، حضور آن ملّت در فراسوی مرزهای خود محسوس‌تر و مؤثّرتر خواهد بود.
زبان فارسی از دیرباز در خارج از قلمرو حکومت ایران حضور و نفوذ داشته و از حلب تا کاشغر و از قسطنطنیه تا دهلی میدان گسترده آن بوده است. هر چند امروزه این حضور و نفوذ بسی کمتر از گذشته است، هنوز در بسیاری از نقاط جهان شور و شوق زیادی برای آموختن زبان فارسی وجود دارد و زمینه‌های مساعد و موجبات و انگیزه‌های گوناگونی برای فارسی‌آموزی در خارج از کشور در کار است.
در دنیای امروز، مدیریت آموزشِ فرامرزی زبان ملّی، یکی از وظایف مهم بسیاری از دولت‌هاست. آموزش زبان ملّی به خارجیان، امروزه از مؤلّفه‌های مهم «دیپلماسی عمومی» محسوب می‌شود. انگلیسی‌ها این مدیریت را نزدیک به یکصد سال است که از طریق شورای فرهنگی بریتانیا اعمال می‌کنند و موفق هم بوده‌اند. فرانسوی‌ها با تلاش بسیار سعی می‌کنند حضور تهدیدشده زبان فرانسه را در خارج از فرانسه با مدیریت و برنامه‌ریزی آلیانس فرانسه حفظ کنند. آلمانی‌ها انستیتو گوته را دارند و اسپانیایی‌ها بنیاد سروانتس و چینی‌ها بنیاد کنفوسیوس را و بسیاری دولت‌های دیگر نظیر ژاپنی‌ها و روس‌ها نیز با مؤسّسات مشابه سعی می‌کنند زبان ملّی خود را در جهان آموزش و گسترش دهند. بنیاد سعدی نیز، که فعّالیت خود را از مهر ماه سال ۱۳۹۱در جمهوری اسلامی ایران آغاز کرده، با چنین هدفی تأسیس شده است.
در اساسنامه این بنیاد، که در تاریخ ۸۹/۸/۴ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است، آمده است:
«به منظور تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور و ایجاد تمرکز، هم‌افزایی و انسجام در فعالیت‌های مرتبط با این حوزه و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های موجود کشور، بنیادی به نام «بنیاد سعدی» تأسیس می‌شود تا بر اساس اهداف، سیاست‌ها، راهبردها و ضوابط حاکم بر روابط فرهنگی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت راهبردی و اجرای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و رسانه‌ای را در حوزه گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور ... عهده‌دار شود.»
بدیهی است تأسیس بنیاد سعدی به معنی آن نیست که، پیش از آن، برای آموزش و گسترش اقدامی نشده و نتیجه‌ای حاصل نگشته است. علت تأسیس بنیاد سعدی درک و تصدیق این واقعیت بوده که وظیفه آموزش زبان فارسی در جهان سنگین‌تر و پیچیده‌تر از آن است که بتوان با ساختار و ساز و کار قبلی از عهده آن برآمد. به تجربه ثابت شده بود که، برای تحمل آن بار سنگین، به ساختار و ساختمانی با ستون‌هایی بیشتر و با شالوده‌هایی استوارتر احتیاج است. علاوه بر این، احساس می‌شد که تخصّصی کردن آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، مشابه آنچه مؤسّسات پیش‌گفته انجام می‌دهند، ضرورت بیشتری دارد.
چنین بود که شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد بنیادی به نام بنیاد سعدی با ریاست عالیه رئیس‌جمهور در ایران تأسیس شود. نام سعدی از آن جهت بر این بنیاد نهاده شد که سعدی آموزگار جاودانه زبان و ادب فارسی در جهان است و از سال ششصد و پنجاه و شش که سال تألیف گلستان اوست، فارسی‌آموزان، در هر کجای جهان، عموماً، بر سر سفره گلستان نشسته و فارسی را به لطف حلاوت و ملاحت قصّه‌های دلنشین سعدی آموخته‌اند. مقام سعدی در تاریخ زبان و ادب فارسی کمتر از مقام گوته در زبان و ادبیات آلمانی و سِروانتِس در زبان و ادبیات اسپانیولی نیست.
بنیاد سعدی مزین و موشّح به نام سعدی است امّا وظیفه خاصّی برای سعدی‌پژوهی بر عهده ندارد. ترکیب هیئت امنای بنیاد از این قرار است:
۱ـ معاون اوّل رئیس جمهور (رئیس هیئت امنا)
۲ـ رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (دبیر هیئت امنا)
۳ـ رئیس بنیاد
۴ـ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
۵ـ وزیر امور خارجه
۶ـ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری
۷ـ وزیر آموزش و پرورش
۸ـ رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی
۹ـ دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی
۱۰ـ رئیس جامعة المصطفی العالمیه
۱۱ـ رئیس سازمان صدا و سیما
۱۲ـ پنج نفر صاحب نظر در حوزه زبا ن و ادبیات فارسی به پیشنهاد رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأیید هیئت امنا و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی.
توفیق در آموزش هر زبانی به اتباع کشورهای دیگر در گرو آگاهی دقیق از واقعیت‌های آن کشور است. باید تصوّری دقیق حاصل کرد از اینکه زمینه‌های تاریخی و فرهنگی مناسب و مساعد برای اقبال به زبان فارسی در هر کشور چیست و افراد با چه انگیزه‌ای داوطلب آموزش زبان فارسی، چه از طریق کلاس‌های آزاد و چه از طریق دوره‌های دانشگاهی، می‌شوند. همچنین باید دانست بازار کار دانش‌آموختگان زبان فارسی در هر کشور چیست.
به‌طور خلاصه باید از جاذبه‌ها و دافعه‌های موجود بر سر راه آموزش زبان فارسی و یا به اصطلاح از «تهدیدها و فرصت‌ها» آگاه بود. نیز باید به این نکته مهم توجّه داشت که اوضاع و احوال و واقعیت‌های مرتبط با آموزش و گسترش زبان فارسی از کشوری به کشور دیگر فرق می‌کند و نمی‌توان، به یک حکم کلی، تکلیف همه‌جا و همه‌کس را در همه زمان‌ها معین کرد. برای کسب اطّلاعات و معلومات لازم و پردازش و روزآمد کردن آنها، کاری علمی و روشمند لازم است تا تصویر روشنی از وضع هر کشور و، در بعضی موارد، شهرها و مناطق آن کشور به‌دست آید و چراغ راه مدیران و تصمیم‌سازان و مربّیان و معلّمان شود. از تحوّلِ پدیدآمده در اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی جامعه‌ها و کشورها نباید غافل بود و نباید درباره امروز صرفاً بر اساس واقعیات قرن‌های گذشته تصمیم گرفت.
شناخت نگرش‌ها و مُطالباتِ جامعه‌های مخاطَب، با همه تنوّعی که در آن جامعه‌ها وجود دارد، شرط لازم توفیق است امّا کافی نیست. در کنار این شناخت، باید امکانات لازم و ساختار مدیریتی مناسب در ابعاد گوناگونِ «مطالعه و برنامه‌ریزی» و «پژوهش» و «طرّاحی روش‌های آموزشی» و «تدوین برنامه‌های آموزشی و درسی» و «تولید انواع نرم‌افزار» در دستور کار باشد. استفاده از امکاناتی که به برکت تحوّل در فناوری اطّلاعات پدید آمده و مخصوصاً استفاده از فضای مجازی می‌تواند کار را بسی سهل‌تر و وصول به مقصود را آسان‌تر سازد. انتخاب مدیران شایسته و استخدام کارشناسان ورزیده و تربیت معلّمان ماهر در فنون آموزش زبان به خارجیان از جمله وظایفی است که بنیاد سعدی باید بدان قیام و اهتمام کند.
بنیاد سعدی نه‌تنها غیرایرانیانِ علاقه‌مند به آموزش زبان فارسی را مخاطَب و موضوع فعّالیت خود می‌شناسد که به آموزش زبان فارسی به ایرانیان مقیم خارج از ایران به‌ویژه جوانان ایرانی که در خارج متولّد شده و در کشوری بیگانه رشد یافته‌اند نیز توجّه دارد. بدیهی است شرایط این مخاطَبان با خارجیان غیرایرانی متفاوت است و بنیاد باید برای این گروه، که شمار آنها نیز کم نیست، متناسب با اقتضائات آنان، برنامه‌ریزی کند و نرم‌افزارها و روش‌های خاصّی به‌کار گیرد.
بنیاد سعدی باید با تخصیص راتبه‌ها (بورس‌ها)ی تحصیلی به دانشجویان خارجی مستعد و علاقه‌مند، جهت تأمین استاد بومی ادبیات فارسی در هر کشور متناسب با نیاز آن، برنامه‌های درازمدّت داشته باشد. همچنین بنیاد باید برای پشتیبانی علمی از استادان غیرایرانی زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور و ایرانیان مقیم خارج که درس فارسی تدریس می‌کنند برنامه‌های دانش‌افزایی داشته باشد.
کسانی که به آموختن زبان فارسی علاقه‌مندند غالباً مایل‌اند به ایران سفر کنند و فارسی را از زبان مردم بشنوند و مخصوصاً زبان محاوره را در جامعه ایرانی بیاموزند و با فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان آشنا شوند. بنیاد باید در تأمین این مقصود و افزایش شمار خارجیانی که تا کنون در هشتاد دوره برگزار شده قبلی در ایران در برنامه‌های دانش‌افزایی داخل کشور شرکت می‌کرده‌اند، از امکانات لازم برخوردار شود.
از آنجا که تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی و اقدام برای آموزش و گسترش زبان و ادبیات فارسی در هر کشور خارجی مستلزم آگاهی از زمینه‌ها و واقعیات آن کشور و، در یک کلمه، محتاج بصیرت کافی است، بنیاد سعدی در نظر دارد، برای شماری از کشورهای جهان و نیز بعضی مناطق شامل چندین کشور، شوراهای راهبردی تشکیل دهد. اعضای این شوراها کسانی خواهند بود که به مدد علم و عمل خویش در امر آموزش زبان فارسی در یک کشور یا یک منطقه تجربه اندوخته‌اند و مخاطَب را می‌شناسند و از نیازهای او آگاه‌اند.
سرانجام باید گفت بنیاد سعدی لازم است، با کار علمی و اقدامات سنجیده و تلاش پیگیر و استقامت و همّت برخاسته از عشق و ایمان، ملجأ و مرجعی شود برای همه خارجیانی که در خارج یا داخل ایران می‌خواهند فارسی بیاموزند. همچنین بنیاد سعدی باید در خدمت نسل‌های دوم و سوم و نسل‌های بعدی ایرانیان مهاجری باشد که می‌خواهند، مانند پدران و نیاکان خود، فارسی‌زبان باشند و با مردم وطن خویش هم‌سخنی و هم‌دلی داشته باشند و از گنجینه ادبیات فارسی و معارفی که به این زبان بیان شده بهره‌مند شوند. همه افراد و مؤسّسات کوچک و بزرگی که در جهان به امر فارسی‌آموزی اهتمام دارند، از دانشگاه‌های بزرگ و معتبر گرفته تا کودکستانی که در لوس‌آنجلسِ ایالت کالیفرنیای امریکا با کودکان ایرانیان مقیم آن دیار به زبان فارسی سخن می‌گوید، همه و همه، باید بنیاد سعدی را یار و مددکار خود شناسند.
بنیاد سعدی تنها در صورتی می‌تواند به اهداف مورد نظر از تأسیس خود جامه عمل بپوشاند که از پشتیبانی و تأیید مقامات بلندپایه کشور برخوردار باشد و اسباب و وسایل کار بزرگ و سترگی را که برعهده گرفته در اختیار داشته باشد. مؤسّسات علمی و دانشگاهی نظیر فرهنگستان زبان و ادب فارسی و همه دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیز که هم اکنون در امر آموزش زبان فارسی به خارجیان فعّالیت می‌کنند، طبعاً، از یاری و همراهی با بنیاد سعدی دریغ نخواهند کرد.
*منبع : وبگاه شخصی دکتر غلامعلی حداد عادل
